Het volk en de elite
Na de Tweede Wereldoorlog hadden regeringsleiders, rechters en intellectuelen niet zoveel vertrouwen in zoiets als de volkswil. De volkswil van de Duitsers, beïnvloed door propaganda, had geleid tot de moord op miljoenen Joden. Het bestaansrecht van een succesvolle minderheid is een goede indicatie van de gezondheid van een democratie. In Nederland was de volkswil ook besmet geraakt door de NSB van Mussert. In Frankrijk collaboreerde het Vichy-regime met Duitsland. Door de oorlogsmisdaden van de nazi’s was het dogma van de nationale soevereiniteit in diskrediet geraakt. Men had meer vertrouwen in universele mensenrechten en onafhankelijke rechters.
Wegens dit wantrouwen jegens de volkswil werd het project van de Europese integratie van bovenaf aangestuurd. Anders dan bij de gebruikelijke intergouvernementele samenwerking werd bij de start van de Europese integratie in 1951 gekozen voor een supranationale werkwijze. Dat was ook ten dienste van een ruimte zonder binnengrenzen waarin het vrije verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal was gewaarborgd volgens de bepalingen van de Verdragen, regels waar de lidstaten mee akkoord gingen. Het zou nog jaren duren voordat sprake was van een rechtstreeks gekozen Europees Parlement.
Hieruit blijkt dat in een bepaald tijdvak, de periode na een oorlog, het heel nuttig kan zijn dat een elite stevig doorpakt. De stem van de elite wordt vaak geassocieerd met gevestigde belangen, ervaring en expertise. Zeker meegespeeld zullen hebben de angst voor het communisme en de belangen van het bedrijfsleven. Erkend kan worden dat bij het begin van de Europese integratie de ‘stem van de onderbuik’ niet zo sterk zal zijn geweest, een stem die vaak wordt gezien als een uitdrukking van meer populistische sentimenten. Opvallend is dat bij het begin van de interne markt zeer goed is gezorgd voor de boeren, een relatief conservatieve groep, door middel van het gemeenschappelijk landbouwbeleid, waardoor de boeren financiële zekerheid kregen die losstond van de fluctuaties van de markt. Niet dat de boeren zijn omgekocht, maar er is vanuit Brussel wel goed voor ze gezorgd. Zij steunden de Europese integratie toen volop.
Tegenwoordig is het meer populair onder boeren om af te geven op politici van statuur, rechters en intellectuelen. Er wordt beweerd dat het volk slachtoffer zou zijn geworden van elites, bijvoorbeeld in de stikstofcrisis. Leden van die elite worden dan uitgescholden als hypocrieten en klimaatdrammers. Daarbij lijkt ook sprake van complottheorieën over de invloed van zogenaamde globalisten achter de schermen, politici die de belangen van het Nederlandse volk zouden verkwanselen. Als een mogelijk bewijs wordt dan genoemd dat politici na hun ministerschap regelmatig kiezen voor een internationale functie. Dat is onzin. Vaak is het een compliment als een Nederlandse politicus na het ministerschap een internationale functie kan bekleden.
De toegenomen afkeer van de elite is mogelijk ook een van de verklaringen voor de opmerkelijke verkiezingsuitslag van 22 november 2023. Soms wordt door rechts gesproken van de linkse elite, of door links van de rechtse elite. Maar het begrip elite omvat meerdere soorten, zoals religieus, filosofisch, intellectueel, kunstzinnig, juridisch, economisch en bestuurlijk. Tegenwoordig is wel een verschil met vroeger dat zogenaamde ‘ongehoorden’ in de media veel makkelijker en meer hun zegje kunnen doen. Wetenschappers worden verdacht gemaakt, rechters worden afgedaan als partijdig. Het volk lijkt behoorlijk geëmancipeerd. Polariserende geluiden van Facebook en andere sociale media sijpelen makkelijk door naar de officiële kanalen. ‘Veel verwerpelijk gedachtegoed werd gaandeweg genormaliseerd’, aldus Anita Brus in NRC Handelsblad van 10 januari 2023. Zij waarschuwt voor een ‘stem des volks’ die instituties gaat afbreken, iets wat dreigde te gebeuren onder de Amerikaanse president Donald Trump.
De bestorming van het Capitool in de Verenigde Staten van Amerika op 6 januari 2021 was een extreem voorbeeld van hoe politieke polarisatie en het gevoel van niet gehoord worden kan leiden tot geweld en chaos. Deze gebeurtenis benadrukt het belang van een permanente dialoog, het waarborgen van de integriteit van het democratisch proces, en het respecteren van de rechtsstaat.
Het is essentieel dat democratieën mechanismen en instituties ontwikkelen die zowel representatief als inclusief zijn, en die in staat zijn om verschillende perspectieven te integreren en constructieve dialogen te bevorderen. Ter bevordering van een goede dialoog lijkt meer aandacht nodig voor standpunten van elites, bijvoorbeeld over Europa, de rechtsstaat, het klimaat en onze cultuur, zonder dat de democratische processen worden ondermijnd. Ter voorkoming van grote botsingen tussen het volk en de elite is het belangrijk om te blijven streven naar een open en respectvolle dialoog, onderwijs en bewustwording te bevorderen, en systemen te creëren die rechtvaardigheid en gelijkheid voor alle burgers waarborgen. In een democratie wordt idealiter gestreefd naar een evenwichtige vertegenwoordiging van alle segmenten van de bevolking, filosofen, geestelijken, intellectuelen, kunstenaars, rechters, bestuurders, grote ondernemers, boeren, middenstanders en werknemers. De stem van de onderbuik mag niet zo dominant worden dat de stem van de elite niet meer kan worden gehoord.
Amsterdam, 14 januari 2024
Jan Willem Sap
Voorzitter VDE