De grenzen van een verenigd democratisch Europa
Elke Europese staat die de waarden van vrijheid, democratie, respect voor mensenrechten en de rechtsstaat eerbiedigt, en zich ertoe verbindt deze uit te dragen, kan volgens artikel 49 VEU verzoeken om lid te worden van de Europese Unie. De Europese Raad heeft de concrete voorwaarden voor lidmaatschap nader uiteengezet in de Kopenhagen-criteria. In de periode tot 1989 ging het vanwege het IJzeren Gordijn vooral om West-Europa. Pas na de val van de Berlijnse Muur kon oostwaarts worden gekeken en kwamen er in 2004 tien lidstaten bij, in 2007 nog twee en in 2013 Kroatië. Terugkijkend was het een inspirerende tijd van de heling van Europa, een bloeitijd voor vrijheid, democratie en individuele vrijheden. Het Westen dacht zelfs dat vrijheid, marktwerking en democratie definitief hadden gezegevierd. Men had echter niet gerekend op de frustraties van de Russische president Vladimir Poetin over de uitbreidingen van de Europese Unie en de NAVO, door hem uitgesproken op 10 februari 2007 in München.
Na de Brexit telt de Europese Unie thans 27 lidstaten. Onlangs is besloten te gaan onderhandelen over de toetreding van Oekraïne, Moldavië en ook van ‘Bosnië en Hezegovina’. In de wachtkamer zitten nog Servië, Montenegro, Albanië, Republiek Noord-Macedonië, Georgië en Kosovo. De onderhandelingen met Turkije zijn al een hele tijd bevroren. Door de recente besluitvorming is meer duidelijkheid gekomen over de vraag waar de grenzen van Europa komen te liggen. Ook al zal sprake zijn van een proces van vele jaren, er moet helderheid zijn over de vraag hoever de uitbreiding kan gaan. Veiligheidsbeleid en bewaking van de buitengrenzen zijn gediend met duidelijkheid. Wie hoort wel en wie hoort niet bij de collectieve identiteit van Europa? Willen de landen met de status van kandidaat kunnen toetreden tot de Europese Unie dan zullen zij meer moeten investeren in onderwijs en infrastructuur, in de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, in de hervorming van de verkiezingen en in de strijd tegen criminaliteit en corruptie. De Europese Unie zal daarbij moeten helpen, in hun en in het eigen belang.
Dan is het een soort van voordeel dat er naast de supranationale Europese Unie ook nog de Raad van Europa is. Dit is een intergouvernementele organisatie opgericht op 5 mei 1949 met de zetel in Straatsburg. Bij deze organisatie ligt de focus niet op de interne markt maar op het bevorderen van mensenrechten, democratie en de rechtsstaat. Er is een verplichte aanvaarding van het EVRM, het Europees folterverdrag en de werking van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Deze Raad van Europa heeft momenteel 46 lidstaten. Lidmaatschap staat open voor alle Europese landen die de idealen onderschrijven en bereid zijn zich eraan te houden. Voor de lange termijn ligt het voor de hand om aan te nemen dat alle lidstaten van de Raad van Europa, als zij aan de criteria voldoen, ook kunnen toetreden tot de Europese Unie, waardoor dan sprake zou zijn van een groot economisch blok. Daarbij horen op termijn ook landen bij als het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen en Zwitserland.
Rusland was eens een lidstaat van de Raad van Europa, maar in maart 2022 heeft het land zijn lidmaatschap beëindigd. Deze beslissing kwam nadat de Raad van Europa stappen had ondernomen om Rusland uit te sluiten vanwege de invasie van Oekraïne in 2022. Poetin wil terug naar de tijd van de Sovjet-Unie en heeft zijn oog ook laten vallen op de Baltische staten en Polen. Wit-Rusland (Belarus) is ook geen lid van de Raad van Europa. Hoewel Belarus in 1993 een aanvraag deed voor lidmaatschap, werd deze aanvraag niet geaccepteerd. De redenen hiervoor waren voornamelijk gerelateerd aan zorgen over de democratische normen en mensenrechten in het land. Sindsdien heeft Belarus geen volledig lidmaatschap verkregen, voornamelijk vanwege zorgen over de politieke situatie en mensenrechtenschendingen in het land.
De wereld is veranderd. Het concept van de liberale democratie wordt nu serieus bedreigd. Er lijkt een soort as van autocratische regimes te zijn ontstaan: Rusland, China, Iran en Noord-Korea. Door de Russische invasie in Oekraïne is noodgedwongen wel meer helderheid gekomen over de collectieve identiteit van de liberale democratieën in Europa. Aan de randen van Europa wordt er in een Europese oorlog gevochten om die collectieve identiteit te handhaven. De veiligheid van Oekraïne is ook de veiligheid van Europa. Daarom moet de Europese Unie meer steun geven aan Oekraïne zodat Zelensky de Russen kan verjagen.
Bij het bespreken van de grenzen van een verenigd democratisch Europa, kan tenslotte de invloed van Poetin niet over het hoofd worden gezien. Het leiderschap van Poetin heeft grote gevolgen gehad voor de geopolitieke dynamiek in Europa, vooral in relatie tot de uitbreidingsagenda van de Europese Unie. Poetin heeft strategieën geïmplementeerd die gericht zijn op het uithollen van de Europese eenheid en solidariteit. Dit omvat het ondersteunen van populistische en euro-sceptische bewegingen binnen de EU-lidstaten, met name in het Verenigd Koninkrijk, wat heeft geleid tot politieke fragmentatie en uitdagingen voor de collectieve Europese agenda. De acties van Rusland onder Poetin, met name de annexatie van de Krim in 2014 en de voortdurende agressie tegen Oekraïne sinds 2022, hebben de veiligheidsomgeving in Europa enorm veranderd. Dit heeft de Europese Unie gedwongen om haar veiligheidsstrategieën te versterken, met een grotere nadruk op defensie en cyberveiligheid. Het beleid van Poetin, vooral op het gebied van energie, heeft de afhankelijkheid van sommige EU-lidstaten van Russische energiebronnen aan het licht gebracht. Dit heeft geleid tot discussies over energiezekerheid en de noodzaak voor de Europese Unie om alternatieve energiebronnen te ontwikkelen. De aanpak van Poetin benadrukt de noodzaak voor de Europese Unie om een robuuste en coherente strategie te ontwikkelen die de democratische en rechtsstatelijke waarden handhaaft.
Amsterdam, 30 december 2023
Jan Willem Sap
Voorzitter VDE