Grotere geopolitieke verantwoordelijkheid van de EU vraagt om meer politieke eenheid
Grotere geopolitieke verantwoordelijkheid van de EU vraagt om meer politieke eenheid
De voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, heeft in haar Staat van de Unie gepleit voor een EU-conventie. Dit pleidooi van 14 september 2022 gaat niet zozeer over een grondwet voor Europa, zoals een eerdere Europese Conventie onder leiding van Valéry Giscard d’Estaing. Hier gaat het om een proces om te komen tot wijzigingen in de basisverdragen VEU en VWEU. Door de opmars van Rusland, de noodzaak van EU-sancties tegen het Kremlin, de toenemende energieproblemen en zelfs een mogelijk komende oorlog tussen Rusland en de Europese Unie, onder dreiging van de inzet van kernwapens, ligt het voor de hand om te constateren dat het vetorecht van de lidstaten op terreinen als veiligheid en buitenlandse zaken een frustrerende blokkade kan vormen. Soms moet er namelijk snel gereageerd kunnen worden. De kracht van een ketting wordt altijd bepaald door de zwakste schakel; een lidstaat die de besluitvorming ernstig vertraagt of de organisatie vleugellam kan maken.
Vanwege de huidige geopolitieke situatie, heel anders dan na 1989, moet de Europese Unie zichzelf gereedmaken om meer verantwoordelijkheid te dragen met name in defensief opzicht, nu de Verenigde Staten van Amerika duidelijk meer naar het Oosten is gaan kijken. Met president Joe Biden is er in het Witte Huis vandaag nog een Amerikaanse president die bereid is Europa voluit te beschermen tegen autocratische regimes, die via de NAVO met ons is verbonden. Maar je moet er niet aan denken dat iemand als Donald Trump terugkeert. Trump moest weinig van de Europese Unie hebben en heeft de waarden waarop de Europese Unie is gebouwd, de beginselen van de democratische rechtsstaat, behoorlijk onder druk gezet, ook in zijn eigen land als wij in herinnering roepen de volstrekt chaotische machtsoverdracht in Washington. In de wereld duiken steeds meer autoritaire en populistische leiders op die de oppositie, de onafhankelijke rechter en de vrije pers het liefst de nek willen omdraaien.
Het was mede bij de gratie van de Amerikaanse veiligheidsgaranties dat in Europa vrede en welvaart mogelijk was. Door de NAVO konden wij met onze fraaie waarden en mensenrechten rustig leven onder een machtige atoomparaplu. Die was tot de Russische verovering van de Krim in 2014 blijkbaar voldoende afschrikwekkend. Maar de Amerikaanse garanties lijken wat zwakker te zijn geworden en zullen mogelijk niet eeuwig blijven voortduren. De Pax Americana staat onder druk. Daarom moet de Europese Unie bereid zijn zelf meer verantwoordelijkheid te dragen als het gaat om het hoog houden van de beginselen van de democratische rechtsstaat tegenover de ambities van autoritaire leiders van Rusland en China. Deze leiders irriteren zich aan het door hen ervaren zogenaamde ‘mensenrechtenimperialisme’ van de Europese Unie. Rusland is daarnaast gefrustreerd dat de NAVO en de Europese Unie geen rekening zouden houden met Russische ‘belangen’ inzake Oekraïne, terwijl dat een onafhankelijke staat is.
Autocratie staat tegenover democratie. Maar voor onze democratieën moeten we wel bereid zijn om te vechten. ‘Elke dag opnieuw’, aldus Von der Leyen. Zij wil verdiepen, zij wil dat de burgerpanels, die centraal stonden in de Conferentie over de toekomst van Europa, een vast onderdeel van ons democratisch leven gaan worden. Zij wil verbeteringen aanbrengen in de manier waarop we dingen doen en de manier waarop we besluiten nemen. Als we meer politieke eenheid willen, moet serieus werk worden gemaakt van hervormingen. Von der Leyen meent dat de tijd nu rijp is voor een Europese Conventie zoals het Europees Parlement ook heeft gevraagd. Zo’n Europese Conventie zou redding kunnen brengen.
Dat nu vanuit Straatsburg en Brussel wordt gepleit voor het vaker toepassen van ‘gekwalificeerde meerderheid’ bij besluitvorming in plaats van unanimiteit, ook op van oudsher gevoelige terreinen die sterk zijn verbonden met de nationale soevereiniteit, zoals veiligheid en buitenlandse zaken, is goed te verdedigen. Bij een gekwalificeerde meerderheid gaat het om 15 van de 27 lidstaten die minstens 65 procent van de bevolking van de Unie vertegenwoordigen. Om belangrijke terreinen doen lidstaten dan vanwege het gemeenschappelijke belang afstand van het vetorecht. Dergelijke plannen van Von der Leyen verdienen steun, omdat de Europese Unie in komende crisissituaties sterker en sneller zal moeten kunnen optreden.
Jan Willem Sap
Voorzitter VDE
29 september 2022