Gemeenschappelijke EU-reactie op Russen die vluchten voor de mobilisatie
Nadat president Poetin een gedeeltelijke mobilisatie had bekend gemaakt, sloegen tienduizenden Russen op de vlucht. Zij vertrokken met het vliegtuig of de auto, ja zelfs te voet. Een vliegticket naar Turkije liep op tot 30.000 euro. De tijdsdruk is enorm. Na de annexaties van stukken van Oekraïne, op basis van de nepreferenda, wordt verwacht dat Rusland de grenzen gaat sluiten. Kort na de afkondiging van de mobilisatie ontstonden lange files aan de grens met buurlanden waar de Russen visumvrij naar toe konden reizen. Veel jonge mannen willen geen instrument worden van het Kremlin, zij weigeren om de wapens op te nemen. Voor dienstweigering, desertie en vrijwillige overgave hanteert Poetin echter zware straffen. Hoe moet Europa omgaan met Russische mannen die niet in het Russische leger willen dienen?
Hier spelen meerdere belangen en beginselen. Finland wilde direct de grens sluiten voor Russen die slechts in het bezit van een toeristenvisum zijn. Tsjechië, Polen, Litouwen en Letland zitten ook niet op Russen te wachten. Er is daar angst voor de groei van de Russische minderheden. Want het zouden in potentie miljoenen Russen op de vlucht kunnen worden. Volgens sommige EU-lidstaten in Oost-Europa behoorden kritische Russen maar beter in Rusland te blijven. Kunnen kritische Russen niet gaan strijden tegen Poetin in plaats van weg te vluchten? Waarom waren diezelfde Russen niet eerder in verzet gegaan toen het Kremlin oorlogsmisdrijven pleegde in Oekraïne, in plaats van dat men wegkeek? Zijn het wel echt gewetensbezwaarden? Kunnen ze niet beter deelnemen aan het Russische leger met een slechte moraal, in het voordeel van Oekraïne? Zitten er geen agressieve Kremlin-aanhangers onder de vluchtelingen die aanslagen in de Unie willen plegen? Of spionnen van Poetin? Een serieus risico voor de veiligheid kan opduiken gezien de mogelijk komende oorlog tussen Rusland en de lidstaten van de Europese Unie. Want vanwege de annexaties door Poetin nemen de kansen op vredesonderhandelingen af. Kunnen Russen niet verhuizen naar anderen landen in plaats van naar landen die het druk hebben met de opvang van Oekraïners, de meest directe slachtoffers van de Russische invasie?
Het bestuur van de Europese Unie heeft in het algemeen sympathie voor Russische burgers die niet mee willen doen aan de illegale oorlog. Russen die gevaar lopen moeten worden geholpen. Dat zou dan leiden tot een beleid van open grenzen. Voorkomen moet wel worden dat bijvoorbeeld België weigert Russen op te vangen, terwijl Duitsland en Nederland worden overladen. Juist omdat dit een kwestie is van Europese waarden en beginselen – mensen in grote nood verdienen opvang – behoren de lidstaten en de instellingen goed samen te werken. Een duidelijke taak ligt hier voor de vaste voorzitter van de Europese Raad Charles Michel en de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen.
Op zich verdienen de tegenstanders van Poetin waardering. Als Russische mannen dienst weigeren omdat zij bang zijn te worden gedwongen tot het plegen van oorlogsmisdaden, die in vrijwel de gehele wereld van links tot rechts worden veroordeeld, en zij vanwege die weigering worden vervolgd door Russische overheidspersonen, dan behoren zij in de Europese Unie te worden opgevangen en beschermd. Gezien de wijze waarop Rusland in Oekraïne tekeer gaat is dat verdedigbaar. Er hoeft in deze noodtoestand niet direct te worden besloten over het wel of niet zijn van een formele vluchteling. Dat zal mede afhangen van de vraag of zij zich hebben verzet tegen het regime van Poetin en of er duidelijke vrees voor vervolging is. Dit zal individueel moeten worden getoetst in een asielprocedure. Maar die gevluchte Russen behoren in de huidige noodtoestand niet direct te worden uitgezet en kunnen in ieder geval een tijdelijke humanitaire status krijgen. De ‘braindrain’ van bijvoorbeeld technologisch bekwame Russen kan zelfs gunstig zijn voor de strijd van Zelensky en zijn soldaten tegen de Russische bezetter.
Als het gaat om de reactie van de Europese Unie is een snelle en gecoördineerde aanpak vereist. Naar buiten en naar binnen toe is afstemming noodzakelijk tussen het gezamenlijke Europese standpunt enerzijds en de asielprocedures in de lidstaten anderzijds. Het zal de effectiviteit van het EU-beleid ten goede komen als er één centrale lijn wordt getrokken in de vorm van heldere regelgeving. De lidstaten zijn immers verplicht loyaal samen te werken. Als lidstaten allemaal een eigen nationaal beleid gaan ontwikkelen en handhaven, neemt het vertrouwen af en worden de mensenrechten geofferd op het altaar van de politieke wenselijkheid. Niet alle lidstaten zitten in dezelfde positie. Hier dreigt opnieuw een crisissituatie die de Europese Unie tot actie dwingt, waarin de Unie kan groeien. Het beste lijkt als de lidstaten samen een soort verdeelsleutel maken, dat elke lidstaat op evenredige en transparante wijze meedraagt naar rato van het aantal burgers, waarbij rekening wordt gehouden met de angst voor Russische minderheden in de buurlanden van Rusland. Dus open grenzen maar wel zorgvuldig. Want vertrouwen is goed, maar controle is beter.
Jan Willem Sap
Voorzitter VDE
27 september 2022