Verbrokkeling
De val van de Berlijnse Muur lijkt al weer lang geleden. Rond die tijd werd gesproken van het einde van de geschiedenis; de liberale democratie zou definitief hebben gewonnen. Rond 2004 werd door Amerikaanse denkers en doeners nog lovend gesproken over de Europese droom. Tegenwoordig wordt veel somberder over de Europese Unie geschreven. Helaas moet nu worden vastgesteld dat in landen als Hongarije en Polen de democratie wordt bedreigd. Mede daarom durft de Amerikaanse journalist James Kirchick te spreken van het ‘einde’ van Europa, zo blijkt uit de titel van zijn recente boek: Het einde van Europa. Dictators, demagogen en de komst van donkere tijden (2017).
Niet dat Kirchick blij wordt van zijn pessimisme. Hij heeft juist waardering voor de vrede en voorspoed die de Europese integratie na de Tweede Wereldoorlog heeft gebracht. Hij gelooft in een sterke trans-Atlantische band. Want het primaire doel van de Europese Unie is het voorkomen van oorlogen tussen de lidstaten (art. 3 VEU) en dat is, mede met behulp van de NAVO, tot op heden gelukt. Op 12 oktober 2012 kreeg de Europese Unie zelfs de Nobelprijs voor de vrede. Maar Kirchick is bang dat de verbrokkeling van Europa doorgaat. Het apaiseren van Rusland kan volgens hem leiden tot een verduistering van Europa.
Want Rusland verwijt hij het hacken van computers, het lekken van gevoelige gegevens en het verspreiden van desinformatie. De Russen zouden debatten manipuleren en de Europese Unie proberen te ondermijnen. Zij zouden de wereldorde willen veranderen in antiliberale richting, ook met gewelddadige middelen zoals blijkt uit het inlijven van de Krim. De Russen zouden zich ook hebben gemengd in de laatste Amerikaanse verkiezingsstrijd. Volgens Kirchick gaat Moskou zich nu richten op het ondermijnen van de positie van de Duitse bondskanselier Angela Merkel, de belangrijkste regeringsleider van de Unie. Heeft Kirchick wel oog voor hoopgevende signalen uit Rusland? Russische jongeren moeten weinig hebben van onderdrukking en waarderen van het Westen juist de vrijheid van meningsuiting en het respect voor het individu (NRC Handelsblad, 22 april 2017).
Kirchick maakt zich ook grote zorgen over het opkomende populisme in West-Europa. Gewezen wordt op Brexit, Marine Le Pen en Alternative für Deutschland. Ook genoemd kan worden de PVV van Geert Wilders, een partij waar gewone mensen geen zeggenschap kunnen uitoefenen. Het blijft merkwaardig dat de Kiesraad de ondemocratische PVV destijds ooit heeft toegelaten tot het Nederlandse partijenstelsel. Ook Amerika moet het ontgelden. Aan het adres van de Amerikaanse president Donald Trump verwijt Kirchick kortzichtigheid, als die loopt te juichen bij Europese desintegratie. Over Brexit zegt Kirchick : ‘Voor de Europese Unie bestaat het risico dat het een Frans-Duits instituut wordt, zonder de Atlantische kijk van Groot-Brittannië, waar Nederland van oudsher dichtbij staat’ (Co Welgraven, Trouw, 2 april 2017). Kirchick is een pessimist. De titel van zijn boek is onrealistisch, op dezelfde manier als het einde van de geschiedenis of het einde van Nederland een soort van onzin is. Maar James Kirchick is een pessimist die hoopt dat hij ongelijk krijgt. Zijn pessimisme is een roep om de verdere verbrokkeling van Europa te stoppen.
Jan Willem Sap
Voorzitter Vereniging Democratisch Europa
Amsterdam, 22 april 2017