Geopolitieke spanningen en de toekomst van de Europese Unie
Op 11 maart 2025 vond in Washington een bijeenkomst plaats, georganiseerd door de conservatieve denktank The Heritage Foundation. Tijdens deze bijeenkomst werd het rapport The Great Reset: Restoring Member State Sovereignty in the 21st Century gepresenteerd. Dit rapport pleit voor een fundamentele hervorming van de Europese Unie, waarbij de macht van supranationale instellingen, zoals de Europese Commissie en het Hof van Justitie van de Europese Unie, drastisch wordt ingeperkt. In plaats daarvan zou de Europese Unie moeten evolueren naar een losser samenwerkingsverband van soevereine staten onder de naam European Community of Nations. Deze visie sluit aan bij de bredere geopolitieke agenda van de regering-Trump, die zich al geruime tijd kritisch opstelt tegenover multilaterale instellingen. Voor Trump zijn organisaties als de Verenigde Naties, de NAVO en de Europese Unie niet zozeer instrumenten van internationale samenwerking, maar eerder bedreigingen voor de Amerikaanse dominantie. Onder het motto Make America Great Again heeft hij consequent beleid gevoerd dat gericht is op het vergroten van de Amerikaanse invloed en het beperken van de opkomst van andere geopolitieke machtsblokken, met name China en de Europese Unie.
De Europese Unie vormt in veel opzichten een strategische uitdaging voor de Verenigde Staten. Met haar ruim 440 miljoen inwoners heeft de Europese Unie niet alleen een grotere bevolking dan de Verenigde Staten van Amerika, maar beschikt ze ook over economische en politieke instrumenten om haar invloed uit te breiden. Artikel 49 van het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU) maakt het mogelijk dat nieuwe staten, met name uit Oost-Europa en de Balkan, toetreden tot de Unie. Dit roept de vraag op of de Amerikaanse zorgen over de uitbreiding van de Europese Unie deels verband houden met het geopolitieke spel rond Oekraïne en zelfs Groenland. De wens om invloedssferen te behouden of uit te breiden speelt immers een belangrijke rol in de internationale betrekkingen.
Interessant is dat niet alleen Trump de Europese Unie als een bedreiging ziet. Ook de Russische president Vladimir Poetin heeft er belang bij om de Europese Unie te verzwakken of te laten uiteenvallen. De Russische strategie is er lange tijd op gericht geweest om verdeeldheid binnen Europa te zaaien en steun te bieden aan eurosceptische en populistische bewegingen (bijvoorbeeld leidend tot Brexit). Opvallend is dat deze strategie steeds vaker samenvalt met de agenda van bepaalde invloedrijke Amerikaanse actoren, waaronder Elon Musk. In recente maanden heeft Musk, CEO van Tesla en SpaceX, openlijk steun betuigd aan extreemrechtse partijen in Europa. Via zijn sociale mediaplatform X (voorheen Twitter) heeft hij in Duitsland de Alternative für Deutschland (AfD) gepromoot, wat leidde tot scherpe kritiek van onder meer voormalig bondskanselier Olaf Scholz, die de steun van Musk ‘onaanvaardbaar’ noemde. Ook in Spanje heeft Musk zich uitgesproken ten gunste van een extreemrechtse partij, door te voorspellen dat zij de volgende verkiezingen zouden winnen. Zijn bemoeienis met de Europese politiek roept vragen op over de rol van invloedrijke bedrijfsleiders in het versterken van politieke en ideologische verschuivingen binnen de Europese Unie.
Deze ontwikkelingen wijzen op een bredere trend waarbij invloedrijke staten en personen actief streven naar een herziening van de machtsverhoudingen binnen internationale en supranationale structuren. Nationale soevereiniteit en de afname van multilaterale samenwerking staan daarbij centraal. Dit betekent dat de democratische Europese Unie waakzaam moet blijven. De roep om meer macht bij de intergouvernementele Europese Raad ten koste van de Europese Commissie past in een groter patroon waarin nationale regeringen proberen meer controle te krijgen over Unie-besluitvorming. Dit zou de Unie op termijn minder effectief en minder verenigd kunnen maken, wat haar positie in de geopolitieke arena zou verzwakken. De vraag is of de Europese Unie in staat zal zijn om zich te wapenen tegen deze externe en interne druk. Terwijl de Verenigde Staten van Amerika en Rusland om geopolitieke invloed strijden, wordt het voor de Europese Unie cruciaal om haar eigen strategische koers te bepalen en te voorkomen dat interne verdeeldheid haar toekomst bedreigt.
Amsterdam, 28 maart 2025
Jan Willem Sap
Voorzitter VDE