Na de terroristische aanslag in Solingen moet de lat van de rechtsstaat eerder omhoog dan omlaag
Op 23 augustus 2024 werd de viering van het 650-jarig bestaan van de Duitse stad Solingen wreed verstoord door een terroristische aanslag op een plein in het centrum. Het ging om een aanslag door een man die met een mes drie mensen doodstak in de menigte en zes andere mensen zwaar verwondde, van wie vier in levensgevaar. Burgemeester Tim Kurzbach van Solingen sprak over ontzetting en een groot verdriet in de stad. Al snel viel de politie van Solingen een nabijgelegen asielzoekerscentrum binnen waar de verdachte zou verblijven, maar daar trof men hem niet aan. Korte tijd later meldde aanslagpleger H. zich zelf bij de politie. Na de aanslag had hij zich verscholen in een achtertuin. Vervolgens werd hij met een helikopter overgebracht naar de procureur-generaal in Karlsruhe, daar dit een federale kwestie betreft.
De aangehouden aanslagpleger bleek een Syrische man van 26 jaar oud te zijn. In december 2022 was Issa al H. naar Duitsland gekomen. Begin 2023 had hij volgens de EU-regels van Dublin uitgezet moeten worden, omdat Bulgarije het eerste EU-land was waar hij was aangekomen. De man, een moslim die eerder niet bekend stond als een extremistische moslim, bleek niet te zijn uitgezet. De termijn voor de uitzetting was verstreken. Eerst was H. ergens ondergedoken. Nadien was hij door de autoriteiten als afgewezen asielzoeker uit Syrië in een vluchtelingenopvang in Solingen geplaatst. Dat zal waarschijnlijk te maken hebben gehad met de effecten van de burgeroorlog aldaar en de kans op politieke vervolging.
De door H. gepleegde aanslag werd opgeëist door IS, ook al is niet zeker of er echt contact is geweest tussen H. en IS. Volgens de verklaring van IS gaat het om ‘wraak’ door een soldaat van IS op de ‘christenen’ in Solingen vanwege het lot van ’moslims in Palestina en overal’. Als dat verhaal klopt probeert IS door middel van gewelddadige aanslagen het beleid van Europese overheden inzake Israël en Gaza te beïnvloeden. Vanwege de oproep tot wraak zijn christelijke organisaties extra waakzaam. Al enige tijd is de terroristendreiging in Europa hoog door de situatie in Israël en Gaza, deels een reactie op de plannen van Iran (en Hezbollah in Libanon) om Jeruzalem ‘te bevrijden’. Sinds de aanslag door Hamas in Israël van 7 oktober 2023, met 1200 doden en 200 gewonden, en de poging van Israël om Hamas uit te schakelen, zijn in Europa meerdere aanslagen gepleegd. Tevens zijn al meer dan twintig aanslagen verijdeld. Verdachten en daders in Europa blijken regelmatig jongeren te zijn die zijn geradicaliseerd via de sociale media. Daarom is het van belang jihadistische radicalisering onder gefrustreerde jongeren, die kan leiden tot gewelddadig islamisme in Europa, zoveel mogelijk te voorkomen. Zogenaamd ‘eeuwige conflicten’ elders in de wereld werken rechtstreeks door in de lidstaten en de veilige steden van de Europese Unie.
Messermänner
De aanslag in Solingen heeft de taal in meerdere debatten verhard. Het belangrijkste debat gaat over de vraag hoe aanslagen beter kunnen worden voorkomen. Daarvan afgeleid is de vraag of het wapenbeleid in Duitsland strenger moet worden. Al enige tijd waarschuwt de rechts-radicale Alternative für Deutschland (AfD) met nadruk voor het gevaar van de zogenaamde ‘Messermänner’. Is het beter om messen met een lemmet van meer dan 6 centimeter te verbieden, in plaats van het huidige verbod op messen met een lemmet van meer dan 12 centimeter? Ook minister Robert Habeck (Groenen) wil strengere wetgeving. Volgens hem heeft niemand in de publieke ruimte van Duitsland steekwapens nodig. We leven niet meer in de Middeleeuwen.
Daarnaast heeft de aanslag in Solingen effect op het migratiedebat. Sinds bondskanselier Angela Merkel (CDU) staat Duitsland bekend om een soepel migratiebeleid, een gevolg van het beleid tijdens de vluchtelingencrisis (wir schaffen dass). Maar deze aanslag in Solingen lijkt te gaan meewegen bij de komende verkiezingen op deelstaatniveau. Populistische politici spinnen er garen bij. Politici die radicaal-rechts de wind uit de zeilen willen nemen zullen ook hardere taal gaan bezigen. Moet het migratiebeleid van Duitsland worden aangescherpt om ‘illegale immigratie’ te voorkomen? Moet Duitsland misschien een paar jaar op slot? Veel Duitsers willen inzake migratie een meer realistische benadering, met name als het gaat over vereenvoudiging van de procedures tot uitzetting. Ook bondskanselier Olaf Scholz (SPD) is bereid daarover na te denken. Moeten de uitkeringen voor uitgeprocedeerde asielzoekers gestopt worden, of omgezet van cash naar betaalkaart, om te voorkomen dat geld verdwijnt naar het thuisland? Dienen de grenzen te worden gesloten voor derdelanders uit Syrië en Afghanistan, wanneer zij vrouw-onderdrukkende waarden verkondigen die in strijd zijn met de vrije en democratische samenleving? Hadden de Duitse autoriteiten iemand als Issa al H. uit Syrië, die via EU-lidstaat Bulgarije kwam, reeds bij de Duitse grens direct moeten afwijzen? Zo’n voorstel zou ingaan tegen Europees recht, want voor een directe afwijzing bij een binnengrens zou door Duitsland eerst een ‘asielcrisis’ moeten zijn afgekondigd. Dat is nu moeilijk hard te maken. Bovendien spelen de mensenrechten een hoofdrol, zoals het individuele recht op asiel (art. 18 EU-Handvest van de grondrechten).
Bij terrorismebestrijding dient de balans tussen vrijheid en veiligheid te worden bewaakt in het licht van de eisen van de democratische rechtsstaat. Voorkomen moet worden dat overheden en burgers zich door geradicaliseerde aanslagplegers de Europese ‘way of life’ laten afnemen, dat de mensenrechten in de Europese rechtsgemeenschap steeds verder worden beperkt. Te veel surveilleren en controleren door de autoriteiten is een aantasting van de privacy: Ausweis, bitte.
Daarbij is het ook zinvol om naar lessen uit het verleden te kijken. Als het gaat om reageren op terroristen kan worden gewezen op een inspirerende uitspraak van de voormalige Duitse bondskanselier Helmut Schmidt (SPD): ‘De rechtsstaat mag niet chantabel zijn’. Schmidt bedoelde dat een rechtsstaat nooit mag toegeven aan chantage en dreiging met geweld, wanneer de bescherming van de democratische waarden en de rechtsorde zelf aan de orde is. Ook al liepen meerdere Duitse burgers door gijzeling concreet gevaar, Schmidt weigerde om toe te geven aan de eisen van de terroristen. Meegaan met de eisen van extremistische groepen, of het nu gaat om wraakzuchtige aanslagplegers of rechtse politici die pleiten voor een opnamestop voor iedereen uit Syrië en Afghanistan, kan leiden tot uitholling van de rechtsstaat.
Herfst van 1977
Die uitspraak van Helmut Schmidt was een concrete reactie op toenmalige terroristische acties door de Rote Armee Fraktion (RAF) of Baader-Meinhof Groep in 1977. Gesproken werd van de Duitse Herfst van 1977. In die tijd bestonden grote spanningen in West-Duitsland vanwege aanvallen, moorden, ontvoeringen en vliegtuigkapingen door de RAF. De RAF wilde het land bewust destabiliseren en meerdere gevangenen vrij krijgen. Om dat af te dwingen ontvoerde de RAF onder meer Hanns-Martin Schleyer, de voorzitter van de Duitse werkgevers. Tevens werd Lufthansa Vlucht 181 gekaapt door Palestijnse bondgenoten van de RAF. Ook pleegde een aantal RAF-kopstukken zelfmoord in hun cel in de Stammheim-gevangenis. Deze radicalisering bij aanhangers van de RAF werd versterkt door (bleek later onjuiste) geruchten over mishandeling en moord van gevangenen door de Duitse overheid. Het lichaam van de door de RAF vermoorde Hanss-Martin Schleyer werd 19 oktober 1977 gevonden in de kofferbak van een auto.
Met het tonen van het zogenaamd ware gezicht van het kapitalisme, de onderdrukking en beperking van vrijheden door het grootkapitaal, hadden de terroristen geprobeerd om de ogen van de zogenaamd misleide Duitse burgers te openen. Het verlangen van de terroristen was het ontstaan van een breed verzet tegen een steeds autoritair wordende Duitse overheid. De aanslagen hadden echter niet het bedoelde effect. Niet het kapitalisme maar de waarde en kracht van de rechtsstaat gaf de doorslag. Door de principiële opstelling van Helmut Schmidt kwamen de Duitse democratie en de rechtsorde sterker uit de strijd naar voren. De terroristen trokken aan het kortste eind.
Vastberadenheid
Tegenwoordig is vastberadenheid opnieuw de opdracht voor de Duitse overheid en de veiligheidsdiensten. Juist omdat IS met hatelijke teksten jongeren probeert te verleiden tot het plegen van aanslagen, moet de Duitse overheid niet in de val trappen om vanwege de veiligheidsstress de eigen rechtsstaat uit te hollen. Juist wanneer dreiging en chantage toenemen, moet de lat van de democratische rechtsstaat eerder omhoog dan omlaag. Daar veel radicalisering tegenwoordig online plaatsvindt, dienen overheden meer samenwerking te zoeken met sociale mediaplatforms en technologiebedrijven. Geprobeerd moet worden om extremistische inhoud die aanzet tot geweld te verwijderen en tevens te voorkomen dat dergelijke inhoud zich verder verspreidt. Tevens dient de overheid alternatieve verhalen te promoten die de boodschap van de extremisten bestrijden, ook het verhaal over de herfst van 1977. Ook moet aan de kaak worden gesteld wanneer politici meebuigen met extreem rechts en populistisch gaan afgeven op het migratiebeleid van Angela Merkel of de multiculturele samenleving. De aanpak van illegale immigratie is goed te begrijpen in een verzorgingsstaat, maar in een rechtsstaat behoort het individuele recht op asiel te blijven bestaan. Juist vanwege de aanslag in Solingen dient Duitsland de rug recht te houden.
Amsterdam, 29 augustus 2024
Jan Willem Sap
Voorzitter VDE