Multiculturele samenleving en sociale cohesie
Multiculturalisme verwijst naar een benadering van samenleving waarin verschillende culturen, achtergronden, etniciteiten en religies naast elkaar bestaan, met respect voor hun diversiteit en gelijkheid. Het idee is dat diversiteit een verrijking vormt voor de samenleving. Multiculturalisme kan worden beschouwd als een noodzakelijke waarde voor het bevorderen van inclusie, respect en rechtvaardigheid in diverse samenlevingen. Het behoort de vrijheden te bevorderen van mensen die tot een minderheid behoren. Zeker ook kan worden gedacht aan het bijzondere verband van het Koninkrijk der Nederlanden waarin de Nederlanders naast het ABN meerdere talen spreken. Bewoners van Friesland, Limburg en de Antillen hebben een eigen taal. Het gaat om een samenleving die veel dieper is dan de Hollanders alleen. Ook de Europese Unie is zo’n multiculturele samenleving met gemeenschappelijke waarden (art. 2 VEU), doelstellingen, beginselen en regels. Eenheid in verscheidenheid. Iedere samenleving kan via democratische besluitvorming bepaalde grenzen aangeven inzake cultuur, politiek en identiteit.
Naast waardering is er ook kritiek op het multiculturalisme. Er is een risico dat de nationale identiteit, de eenheidsstaat of de sociale cohesie wordt uitgehold. Dit speelt wanneer men vreest voor segregatie of toenemende spanningen tussen verschillende culturele groepen. Bij multiculturalisme moet worden gewaakt voor groepsdenken of eigen rechtsregel en rechtspraak, bijvoorbeeld in Friesland of met de sharia. Dan kan segregatie op de loer liggen. Soms kan een ideologie ertoe leiden dat niet meer kritisch wordt nagedacht. Wanneer zelfkritiek binnen een cultuur naar de achtergrond wordt gedrukt gaat dit ten koste van de individuele vrijheden van de burgers. Desondanks kunnen de risico’s worden verkleind door goede wetgeving en respectvolle debatten in het parlement, een krachtige uitvoerende macht, evenwichtige rechters en bij voldoende ruimte voor lokale en regionale autonomie. Een voordeel van het federalisme is de invoering van een constitutioneel hof dat de spelregels bewaakt en moeilijke knopen doorhakt.
Multiculturalisme kan de beschrijving van een feitelijke situatie zijn. In Zwitserland leven meerdere culturen naast elkaar, ieder met een eigen taal. Zwitserland is van oorsprong een confederatie maar in de praktijk met sterk federale trekken. Er is daar een sterk samenbindend federaal gezag geschapen voor buitenlandse zaken en defensie; onderwijs en cultuur blijft dan op het bevoegdhedenniveau van de kantons. Het begrip multiculturalisme kan normatief worden ingevuld, zoals in Canada. Dat heeft onder meer te maken met respect voor de culturen van de indianen en de bijzondere Franstalige regio rond Quebec, waar men ook Zwitserse kaasfondue kan genieten. Een land kan zich bewust willen presenteren als een regenboognatie. Daarmee zet Canada zich ook af tegen de nadruk op de meer eenvoudige nationale identiteit die wordt uitgedragen door de Verenigde Staten van Amerika (iedereen een honkbalpet), hetgeen wordt versterkt onder Donald Trump.
Waarom wordt door een volk of een club van volken soms gekozen voor beperkende maatregelen? De maatregelen kunnen te maken hebben met verzet tegen aspecten van globalisering. Dit kan zijn veroorzaakt door antiwesters gedrag. Antiwesters gedrag verwijst naar gedrag dat vijandig is ten opzichte van de westerse wereld, haar waarden, het kapitalisme, de democratische rechtsstaat, cultuur of instituties. Zo kan dreiging van aanslagen door fundamentalistische terroristen tot gevolg hebben dat mensen in de Europese Unie bij verkiezingen of in referenda anders gaan stemmen, meer opschuiven naar de flanken. Kiezers kunnen ook meer opschuiven naar sociale cohesie, omdat zij bijvoorbeeld vrezen dat bepaalde culturen de ruimte van de vrouw in de publieke ruimte willen beperken. Beperkende maatregelen kunnen ook het gevolg zijn van gedrag dat tegen de beginselen van het liberalisme ingaat, zoals de vrije markt, individuele vrijheid, gelijke rechten en het recht op persoonlijke autonomie.
Bovendien is er de vrees voor ondermijning van de democratie. Er zijn autoritaire en totalitaire ideologieën in Rusland, China en de Arabische oliestaten. Zij willen de vrijheid van meningsuiting inperken. Vanuit Rusland wordt geprobeerd verkiezingen te beïnvloeden met als doel onze samenlevingen te destabiliseren. Sander Schimmelpenninck schrijft in zijn boek De domheid regeert (2024) dat in 2024 de meeste mensen leven onder autocratische regimes, zo’n 70% van de wereldbevolking. Tien jaar gelden was dit nog 50%. ‘De wereld autocratiseert dus’, aldus Schimmelpenninck (2024, p. 17). Hoewel nationale identiteit voor het gemak van de discussie een veilige haven lijkt, is dat begrip ook in beweging onder invloed van de globalisering. Wanneer mensen in verkiezingen bepaald denken en doen buiten de deur van de eigen natiestaat willen houden, of in een referendum, is dat niet automatisch gericht tegen het multiculturalisme van de eigen samenleving. Het verzet kan ook zijn gericht tegen autocratisch of antiwesters, antiliberaal en antidemocratisch gedrag.
Jan Willem Sap
Voorzitter van de VDE
Amsterdam, 19 november 2024