Het einde van de ijstijd tussen Amerika en Rusland en de gevolgen voor Europa
Met de terugkeer van Donald Trump als president van de Verenigde Staten van Amerika zijn de spelregels veranderd. In de Saoedische hoofdstad Riad vond een overleg plaats tussen de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken Marco Rubio en zijn Russische collega Sergej Lavrov. Onderwerpen waren onder meer een vredesplan voor Oekraïne na drie jaar oorlog en de veiligheidsarchitectuur in Europa. Opvallend was dat de vertegenwoordigers van Oekraïne en de Europese Unie afwezig waren. Eerder had Trump al rechtstreeks met de Russische president Vladimir Poetin getelefoneerd. Wat zegt dit allemaal?
Trump beloofde een ‘vlugge vrede’ en probeert de oorlog in Oekraïne te stoppen. Hij wil president Volodymyr Zelensky onder druk zetten en minder rivaliteit zoeken met Poetin, de agressor. Trump en Poetin schijnen het vrij goed met elkaar te kunnen vinden. Beiden hebben een antiliberale en autoritaire grondhouding. Beiden presenteren zichzelf als mannen die niet willen verliezen: Trump accepteerde niet de vorige verkiezingsuitslag in 2020, toen de Democraten hadden gewonnen, maar Trump toch volhield dat hij had gewonnen; Poetin praat zijn hele leven al over de ‘leugens van het westen’ na de val van de Berlijnse Muur. De voormalige KGB-agent blijft verlangen naar een terugkeer van de grenzen van de vroegere Sovjet-Unie. Beide leiders onderstrepen graag dat zij leiders van een supermogendheid zijn, permanente leden van de Veiligheidsraad van de VN. Zij hebben er een grote hekel aan om te worden ‘overruled’ door de Europese Unie, slechts een club van lidstaten. Zij hebben weinig respect voor internationaal recht. Zij stralen beiden uit dat supermogendheden het recht hebben op expansie in de eigen regio. Rusland bezet thans een vijfde deel van Oekraïne. Trump wil om allerlei redenen Groenland inlijven, tot verbazing van iedereen en vooral van Denemarken, zowel lid van de NAVO als van de EU.
Onder Barack Obama en Joe Biden was het normaal om Amerika en de Europese Unie samen te zien als het fundament van de westerse liberale benadering, waarbij de Europese Unie op dezelfde lijn als Washington probeerde te blijven. Maar Trump wil dat mensen anders naar het conflict gaan kijken. Hij houdt de Oekraïense president Zelensky verantwoordelijk voor het jarenlang laten voortduren van de oorlog. Hij mag Zelensky persoonlijk, maar vindt dat hij zijn werk als president niet goed doet in het belang van de burgers. Kyiv had volgens Trump al eerder een deal moeten maken. Trump noemt Zelensky een dictator zonder verkiezingen. De Amerikaanse koerswisseling onder Trump heeft dus grote gevolgen voor Zelensky. Oekraïne is voor wapens en munitie volledig afhankelijk van westerse en met name Amerikaanse hulp. Trump wil nu iets terug voor die steun. Trump stuurt aan op een deal waarbij Amerika recht zou krijgen op 50 procent van zijn inkomsten uit mineralen, gas, olie en logistiek, tot een bedrag van 500 miljard dollar. De Amerikanen dreigen ook met het afsluiten van Starlink voor Oekraïne. Dat zou een ramp zijn want de landsverdediging van Oekraïne is sterk afhankelijk van Starlink, een bedrijf van Elon Musk. Zelensky denkt intussen dat Trump het slachtoffer van Russische desinformatie is geworden. De Europese Unie dient nu een strategie te bepalen wat te doen als het gaat om de veiligheidsgranties voor Oekraïne tegen de Russische agressor.
Juist door de Russische inval in Oekraïne en andere geopolitieke dreigingen lijken veel Europese burgers het nut van de Europese integratie beter te beseffen. De behoefte aan verbreding en verdieping neemt weer toe. Maar de Unie kan pas echt op weg naar een grotere rol op het wereldtoneel wanneer sprake is van een stevig federaal fundament. Duidelijk is dat Poetin en Trump daar juist niet op zitten te wachten. Daarom houden zij de Europese Unie buiten het topoverleg. De Russen financierden mede de campagne voor de Brexit en Musk steunt in Europa extreem-rechts. De afwezigheid van een vertegenwoordiger van de Europese Unie in Riad doet vermoeden dat Poetin en Trump een rol voor de Europese Unie als invloedrijke speler willen voorkomen. Terwijl de Europese Unie steeds bewust de band met Zelensky heeft aangehaald, de deur heeft open gezet dat Oekraïne kan toetreden tot de Europese Unie als het aan alle voorwaarden voldoet, ziet Trump dat anders. Trump en Poetin zijn bang dat de Europese Unie met de toetreding van bijvoorbeeld Oekraïne, Moldavië en Georgië steeds groter wordt, weer groter dan Rusland en Amerika.
Trump wil minder spanning met Rusland. Hij lijkt zich meer zorgen te maken over de verhoudingen tussen Amerika en China. De Chinezen vormen volgens Trump een uitdaging voor Amerika op economisch, technologisch en militair gebied. Vanwege de invloed van goedkoop staal uit het buitenland wil Trump een importheffing van 25 procent gaan invoeren op staal en aluminium uit alle landen, waaronder China. Dat is bijvoorbeeld geen goed nieuws voor Tata Steel Nederland, dat 12 procent van zijn productie exporteert naar de Verenigde Staten van Amerika. Tata Steel hoopt nog wel op het regelen van een uitzondering. De behoefte van Trump om arbitraire heffingen op te leggen aan de invoer van buitenlandse goederen, ‘America first-beleid’, is sterk protectionistisch en vormt een afbreuk van de vrije wereldhandel.
Trump is ook bang voor de economische macht van de Europeanen. Hij klaagt dat de Verenigde Staten van Amerika een oneerlijk handelstekort hebben met de Europese Unie. De macht van de interne markt van de Europese Unie op wereldniveau moet niet onderschat worden. Met 450 miljoen inwoners is de EU groter dan het kleinere Amerikaanse blok met 335 miljoen inwoners. Wanneer nieuwe lidstaten toetreden wordt die interne markt bedreigend voor Amerika en Rusland. Daarom geven zij de Europese Unie geen respect. Trump spreekt bijvoorbeeld liever af met de leiders van de Europese natiestaten, zoals met de Franse president Emmanuel Macron, in plaats van met de leiders van de Europese Unie, zoals Ursula von der Leyen en António Costa. Om de Europese Unie te destabiliseren steunen de autocratische leiders in Moskou en Washington extreem-nationalistische krachten in de lidstaten van de Europese Unie. Zij hopen dat andere lidstaten het voorbeeld van Brexit gaan volgen. Want dan wordt de Europese Unie zwakker.
Vanwege de toegenomen internationale bedreigingen door China, Rusland en Amerika, is het van belang dat de Europese leiders grotere stappen zetten op weg naar de voltooiing van de interne markt van de Europese Unie. De verwijdering van onderlinge belemmeringen tussen de lidstaten heeft schaalvoordelen en welvaart gebracht. Maar er zijn nog steeds belemmeringen als het gaat over grensoverschrijdende activiteiten zoals gezondheidszorg en financiering. De Europese Unie dient zowel het eigen huis en de interne markt op orde te houden als tegelijkertijd afspraken over veiligheid, energie en defensie te maken met de Britten en de Amerikanen. Mogelijk dat het meer bestellen van Amerikaanse goederen de balans tussen de Verenigde Staten van Amerika en de Europese Unie op peil zal brengen. Nu de ijstijd tussen Amerika en Rusland voorbij lijkt, dient te worden voorkomen dat de Europese Unie buitenspel komt te staan.
Amsterdam, 24 februari 2025
Jan Willem Sap
Voorzitter VDE